XI. atala

Zur egokia

Hamar gehi bat ei da hamaika, bagatoz azkenerantz, euskaldunontzat asko antza. Hats-amarrak bukatzean abilidadeak behatzekin jarraitzean datza.

Martintxok Juanikoteri deitu zion; (Juanikote Martintxoren lagun-mina da, berritsua eta amarru zalea lagunaren atzera.)

Martintxo. — Hi Juanikote. Etorri hadi mesede bat egin behar didak eta.

Juanikote. -  Nik egiteko modukoa bada …

Martintxo. —  Begiratu ezak. Basajaunaren eiherako ardatza zeren egurrez egin da dagoen jakin gura nuke. 

Juanikote. — Ba galde iezaiok!

Martintxo. — Bai zera! Ez dit esango ez da nitaz fidatzen.

Juanikote. — Ni ere ez nintzateke zutaz fidatuko. Baina lagunak gaituk eta Jentilei adarra jotzeko bada edozertarako prest naukazu.

Martintxo. — Hara! Joan hadi inguru guztiotatik,  Beheko errotaren estreinaldira mundu guztia gonbidatzen.

Juanikote. — Ez dik inork sinetsiko. Gutxienez hogeigarren estreinaldia duk. Neu ere ez nauk etorriko eta

Martintxo. — Ez dik inork etorri behar. Entzun behar duenak entzuten badik helburua beteko da.

Horrela egin zuen Juanikotek, auzoz auzo, txokoz txoko, bazterrik bazter zabaldu zuen berria.

Juanikote. — Zatozte, zatozte zioen, beheko errotaren estreinaldira. Oraingoan bai. Zatozte beheko  errotaren estreinaldira! Martintxok aurkitu du ardatza egiteko zur egokia eta …

Halaxe izan zuen Basajaunak Martintxoren errotaren berri. Sinestatzeko  zaila egin zitzaionez, mutilari hurbildu zitzaion sineskor.

Basajaun. — Hi zer esaten ari haiz?

Juanikote.- Entzun duk, Beheko errota berria estreinatzen dela.

Basajauna.- Berriro ere? Zenbatgarrena duk.  Noiz eskarmentatu behar du kakanarru horrek.

Juanikote.- Oraingoan egi da.

Basajauna.- Bai ardatz eta guzti.

Juanikote.- Baietz ba. Ardatzaren kontua konpondu duelako estreinatzen da Beheko errota.

Basajauna.- Eta nola jakin du haltzaren zura dela ardatza egiteko egokiena?

Juanikote.- Ez  jauna ez daki, beraz ezin erabili. Baina egon hadi lasai aurrerantzean erabiliko du eta!

Esandako moduan, Martintxok berria jakin zuenerako aurkitu zuen tantaia eta ardatz bihurtu. Errotak primeran funtzionatu zuen, Goiko eiheraren antzera. Horrelaxe zabaldu omen zen laborantza euskal herrietan

 Basajauna behin eta berriz engainatu ondoren, isilpekoa lapurtu eta munduaren esku jarri zuen. Ordutik haurrera laborearen sekretuekin batera hedatu zen ogia munduan. Eta Martintxo. Amarru zalea, gezurtia, egi erdien jaun da jabea, heroi bihurtu zen munduaren aurrean.

 Dena berriz, ez da laborea, ez jaki guztiak ogiak. Ludian irauterik bada, goiko zein beheko, nagusi zein langile, Jentil edo kristau, guztioi dagokigu buzkantza betetzea eta  indarrak berritzeko aurrekoa libratzea. Beraz aniztasunez jateko, beharrezkoa da aniztasunez, batzea.

Doro

X. atala

Goiko eihera eta Beheko errota

Eihera da laborearen patua, kolpeak edo igurtziak zanpatuz ehoko dena. Nork helduko dio ordea girtenari? Zein mazo indarrak joko du motrailuan? Noren kalipuak higituko du harria. Gizakiaren kolpeak, Morroi, mirabe edo esklaboaren tiraldiak, mandoaren amai bako birak, haizearen putzak edo uraren hotsak. Nola bihurtu laborea irin?

Beterriko larrainean, hiritik hegoalderantz pilatu zuten garaua, bakoitzak eraman zuen berea zorroan, honenbesteko gizalani zegokiona. Gizalana ei da gizonak egun  baten egin dezaken lana, 400m²  alorra.

Garia zorroan, baina irinik ez azpilean. Ezin da beraz, orerik egin oraska hutsik dagoenean. Orduan konturatu ziren Uribarrikoak eho berbaren esan nahiaz. Harri gainean garia, haren kontra astuna suertatzen da ehotarria, eskuhuska egin beharreko lana norberarena denean. Mandoak                                          tenkatu arren mandarria, lan geldo eta urria.

Erreka bazterreko etxetik zetozen karranka hotsek sortzen zioten jakin mina Martini, amai gabeko durundiak gau eta egun irauten zuen ia loa galarazteraino. Baina jentilek, Basajaunak alegia, haraxe eramaten zituen ale zorroak eta handik etxeratu irina. Martintxo ere bere zorroan lepoan hatu eta basajaunen Goiko eiherara hurbildu zen, eiherazainak bekozko iluna jarri zion arren onartu zuen Martinen gariak ehotzea, arazoa ordea ehotakoan sortu zen, errotariak, laka edo mendea eskatu zionean  (lakari bakoitzak 4,6 dm³ egiten ditu) gehiegikeria iruditu zitzaion Martini eiherazainaren asmoa, urak egiten zuen lanaren truke berak egindako gizalanaren laurdenarekin inor gelditzea. Ez horixe! Aurrerantzean ez zen inor bere izerdiaz aberastuko, goiko eiheraren antzekoa eraiki zuen, beterrian. Beheko errota izendatuko zuena. Errekak paduran ahoratu orduko sortzen duen azken sakanean eraiki zuen, basajaunarenaren antzeko, ubide, antepara, harri eta guzti, basajaunaren ur berdinarekin mugitua.

Heldu zen estreinatzeko eguna, errotak lehen aldiz bira egingo zuen unea. Uribarritar guztiak gonbidatu zituen Martintxok. Zabaldu zuen konporta eta txifloiak askatu zuen ura, gurpila jotzean krinki ta kranka, ezpata bitarte errotarrira doan haritzezko ardatza biraka hasi zen. Garaua toberan behera egin eta harri hagin artera sartu zen, biraldi geldo astuna dela medio birrinduta, irin zuri bihurtuta askan amildu arte.

Pozik ageri zen Martin eta pozarren Uribarritarrak euren errota zutelako. Ospatu behar zela eta errota berriaren karranka soinura  kantatu zuen koblakariak eta dantzatu zuen herriak. Baina unerik gozoenean,  erre sunda sumatu zuten gonbidatuen sudurzuloek, kea zerion ardatzari eta karrakada beldurgarri baten hotsak mututu zituen guztiak, zur eta lur, haritzezko ardatz sendoa apurtu zela sinetsi ezinik.

Martintxok goitik behera arakatu zuen guztia, arrazoia aurkitu guran, baina arazoa ez zegoen begi bisatan, beraz ardatz berria egitea erabaki zuen, aurrekoa baino sendoagoa,  baina berdin, haritzezko ardatzak berotu eta erre egiten ziren, zura aldatzea pentsatu zuen, baina guztiek zuten arazoren bat okertzen ez zena, apurtu egiten zen, goitik behera haritik erdibitu batzuk eta ezpaldu sarritan. Ezin egur egokirik aurkitu, zein zen ordea, Basajaunaren errotako ardatzaren materiala, zerezkoa zen?

Garbi zegoen, errota martxan jarri gura bazuen, nola edo ala Basajaunaren sekretua jakin behar zuen!

Nor hurbilduko zitzaion errotariari ordea, eta nork galdetuko zion? Bideak moztuta gelditu ziren, gehiegizko lakariaren kontuarekin. Baina ez zegoen beste aukerarik, bere betiko abileziara jo beharko zuen Martintxok beste behin.

Dagoeneko amarru ugari erabilitakoa zenez ez zen erraza izango berria asmatzea eta are gehiago engainua berak burutzea, ezagunegia zen. Beraz modu berriren bat behar zuen.

Zein ordea?

Doro