Jauntxoen menpe geur be

Fernando el Católico jurando los Fueros de Vizcaya en Guernica (siglo XVI)

La Jura de los Fueros. Francisco de Mendieta, 1609

La lucha larga ha de ser

Por la libertad del Reino;

Que no fuera libertad,

La que los reyes le dieron,

Que libertad concedida,

No es libertad, sino fuero.

 Comuneros de Castilla

"Inor ez zapaltzeko gogoa, zapalduak ez izatekoa. Hau da gure urguilua, altxor guztien iturria." 

Una infanta escocesa habría llegado por mar a Mundaka, con un duendecasa, del cual tendría un hijo muy hermoso, de buen cuerpo y rubio, por lo que le llamaron Jaun Zuria, que salió caballero muy esforzado y venturoso. En aquel tiempo, las Encartaciones, Somorostro y Baracaldo eran del reino de León. Un hijo del rey de León hizo una incursión por Vizcaya hasta Bakio, ocasionando grandes daños. Se juntaron en consecuencia las 5 merindades vizcaínas para darle batalla y, necesitando un personaje de sangre real que se pusiese al frente de sus tropas, fueron por Jaun Zuria, que era nieto del rey de Escocia y le tomaron por señor.

Los vizcaínos presentaron batalla al hijo del rey de León en Padura y los leoneses fueron vencidos, muriendo el hijo del rey de León, y por la mucha sangre que allí corrió se llamó a aquel lugar Arrigorriaga. Los leoneses supervivientes fueron seguidos hasta el Árbol Gafo (Árbol Malato) de Lujaondo, que lo llamaron así porque no pasaron más adelante. Los vizcaínos aclamaron a Jaun Zuria por Señor y Conde de Vizcaya y repartieron a medias con él los montes y monasterios y le prometieron acompañarle siempre que lo necesitase. Hasta el Árbol Malato iría a costa de ellos, sin sueldo, pero les había de dar sueldo si fuesen de allí adelante.

Este es el sitio donde estaba el memorable Árbol Malato del que hablan las historias y la Ley quinta del Título primero del Fuero del Muy Noble y Leal Señorío de Vizcaya. Año 1730"

Luiaondo

---

En este termino municipal, se encuentra el monumento al "Árbol Malato", una cruz conmemorativa del lugar donde se encontraba este árbol, que las gentes vizcaínas, por costumbre inmemorial, tenían como referente del límite hasta donde caballeros, escuderos e hijosdalgo servían a su señor sin sueldo alguno y a partir de donde debía pagar los sueldos establecidos en el Fuero de Bizkaia.

Ley de 21 de julio de 1876 sobre los Fueros

Don Alfonso XII, por la gracia de Dios Rey constitucional de España: A todos los que las presentes vieren y entendieren, sabed: que las Cortes han decretado y Nos sancionado lo siguiente:
Artículo 1.º Los deberes que la Constitución política ha impuesto siempre a todos los españoles de acudir al servicio de las armas cuando la Ley los llama, y de contribuir en proporción de sus haberes a los gastos del Estado se extenderán como los derechos constitucionales se extienden a los habitantes de las provincias de Vizcaya, Guipúzcoa y Álava del mismo modo que a los de las demás de la Nación.
Artículo 2º Por virtud de lo dispuesto en el artículo anterior las tres provincias referidas quedan obligadas desde la publicación de esta Ley a presentar, en los casos de quintas o reemplazos ordinarios y extraordinarios del Ejército, el cupo de hombres que les corTespondan con arreglo a las Leyes.
Artículo 3º Quedan igualmente obligadas desde la publicación de esta Ley las provincias de Vizcaya, Guipúzcoa y Álava a pagar, en la proporción que les corresponda y con destino a los gastos públicos, las contribuciones, rentas e impuestos ordinarios y extraordinarios que se consignen en los presupuestos generales del Estado.
Artículo 4.º Se autoriza al Gobierno para que dando en su día cuenta a las Cortes y teniendo presentes la Ley de 19 de Setiembre de 1837 y la de 16 de Agosto de 1841 y el Decreto de 29 de Octubre del mismo año, proceda a acordar, con audiencia de las provincias de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya, si lo juzga oportuno, todas las reformas que en su antiguo régimen foral lo exijan, así el bienestar de los pueblos vascongados como el buen gobierno y la seguridad de la Nación.
Artículo 5.º Se autoriza también al Gobierno, dando en su día cuenta a las Cortes: Primero. Para dejar al arbitrio de las Diputaciones los medios de presentar sus respectivos cupos de hombres en los casos de quintas ordinarias y extraordinarias. Segundo. Para hacer las modificaciones de forma que reclamen las circunstancias locales y la experiencia aconseje, a fin de facilitar el cumplimiento del art. 3.º de esta Ley.
Art. 6.º El Gobierno queda investido por esta ley de todas las facultades extraordinarias y discrecionales que exija su exacta y cumplida ejecución.

Olez aro, Olentzaro

Gabon neska mutil bardiguok, geur be entzutera etorri zari ezta?

Ba adi entzuten badaustazue jakingo dozue!

Negua zan, gerora Jentil moduan ezagutu doguzan kostaldeko euskaldunak, Jatatik Sollubera doazen mendietan zebiltzan egurra ebaitxen, uda aldera ikatza egiteko.

Horretan dabiltzala sortaldetik laino gorri bat ikusi eben, sekula ikusibakoa oskorririk gorriena baino gorriagoa. Zer zan arteztu ezinik leinuko Jentil zaharraine jo eben misterioa argitzekotan.

Agureak, Jata ganera eroateko eskatu eutsien. Tontorrean jarri eben sortaldeko lainoari begira, eta... ikusi ebanean berbok esan ebazan...

.-KIXMI jaio da!

(Kixmik tximinoa esan gura dau jentilen berbakeran, eta Jesus umea ixentzeko erabiltzen da)

.-Kixmi jaio da! Gure aroa akaba da! Botanoixue amildegi honetatik ez dot aro barri horretan bizi gura eta. Zuek barritz, ostondu ondo, Koba, Leixe, putzu-ilun eta harpeetan aroa joan arte. Eta zu. Bai zu! Joant zaitez herritarreri Olez egitera, Kixmi jaio dala eta aro berria datorrela jakiten ematera.

Orduitik ona 2014 urte joandira eta ondiño be, Oles aroan dator Olentzar

         

                                       Harri zopa

Arrati, horixe bai zuen bere grazia: alboka jotzen ibiltzen zan herririk herrik diru edo janaren truke. Baina beti ez da norberak gura dabena lortzen. Astebeteko gosea aldean, esteak erostaka sabelean, eta sosik ez zakelean. Halaxe heldu zan ostatura. Atea joa eta, ostalersak urten eutson. Arratik ia jateko ezer eukan itaundu eutson. Andreak, inguru guztian ezer ez zegoela erantzun.

Arratik orduan: -- Hor errekan ikusi dodazen harri koxkorren antzekoak eukiko dozuz horratio?.- Galdetu eban.

-- Holakoak zenbat gure. Baina, zertarako behar dozuz?--

Arratik.-- Ai andrea, harriokaz, inguruko txirlarik gozoenakaz baino jaki gozoagoa prestatzeko sekretua erakutsiko neukitzu non baneko.

Sukaldera eroan eban eta errekatik, otzara bete harri-koskor ekarri eutsazan. Arratik lapikoa sutan jarri ebanerako hasi zan eskean.

:--Oliorik badau?

Ostalersak, baietz esan eta olioa ekarri eutson.

Berakatzik eta arrautzarik badau? Berakatzak eta arrautzak ekarri eutsozan

Ostalari anderea, negozio berri baten liluran, jakingurak itsututa, guztiari baietz esaten eutson. Arratik laster izan eban berakatz zopa eder bat prest.

Patxadaz jesarri eta dan dana jan eban, harri-koskorrak plater bazterrean utzita.

Ostalersak hori ikusitakoan zera galdetu eutson, ea zergatik uzten zituen harriak jan barik.

Arratik zera erantzun eutson.-- Horrek substantzia emon da gero berton izten dire.

Olasteko gudua

Aditxu lagunok, entzun ondo ele zahar hau.

Konta ebanari entzu neutson moduan, 785. urtean, Abderraman, Kordobako kalifak, Galiako Tolosa eraso eban. atzera bueltan, Auñamendiak Erronkariko aldetik zeharkatzea erabaki eta bidean aurkitzen eban guztia erruki barik suntsitzeari ekin eutson. Errokariarrek inguruetako basoetara jo eben babes bila. Iruñako Fortun Gartzia erregeak hau jakin ebanean laguntzera etorri jaken.

Mairuak, Olastko landatan harrapatu ebezan. Musulamanek zetorkiena ikusi ebenean alde egiten ahalegindu ziren baian alperrik. Naparrek Leireko mendizerra zeharkatu eta Iezako zubian harrapatu zituzten musulmanak Aragoi erreka zeharkatzen. Bertan jo eben erasoa, borrokaldian preso hartu eben Abderraman.

Istorioak diño, gizonak Kordobako kalifagaz ze egin erabakitzen eben bitartean, Sara zeritzon emakume adoretsua, aiztoa eskuetan mairuarengana hurbildu eta bertan sama ebaki eutsola.

Abderramanen burua, altzoan hartuta eroan ei eban herrira. Mairuaren odolak gorriz lohitutako amantala soinean ebala helduzan Erronkariko ibarrera. Herritarrek orduan; emakume honen balentria saritzeko gaineko gona gorria ezarri eutsen Erronkariarren usadiozko soinekoari.

Errotaria astoa eta semean

Munduan beste asko legez, artaburuak oskolez diño atsoaren berbak. Eta artaburua izan behar da holan jokatzeko.

Errotariak asto eder bat eukan, hain ederra ze, diru batzuk poltsaratzeko saltzea erabaki eban.

Bixamonean, Semea, astoa eta hirurak feriarako bidea hartu eben.

Euren bidean doazela, bide bazterrean bi atso aurkitu ebezen barreka, eta zera esaten eben.-- Ganorabakoa izan behar da gero, asto eder bat eduki eta oinez joateko.--

Aittek hori entzun ebanean, semeari asto gainera igotzeko agindu eutson.

Bidean aurrera egin eben, agure bi agertu zirenean zera esanez:-- Ez zara lotsatzen, zu gaztea asto ganean eta aita zaharra oinez. Zelako semie zara zu?.- Semea astotik bajatu eta aittek igon eban.

Aurrerago, mutil gazte bi aurkitu ebezan eta aitteri irainki hasi ziren.-- Azal gogorra eduki behar da gero, zaharra dala ta asto gainean tenpleu tenpleu joateko, semea, oinez arnasarik buelta ezinik doan bitartean. Aittek hori entzundakoan semea asto gainera igo eban..

Biak asto gainean feriarantz doazela, bide bazterrean, ez jake ba agure bat arrantzaka hasten. -- Asto koitxaua. Bi lagun gainean eroan behar. Zer jende-modu zarete zuek astoari holako pagua emateko.

Aita semeek hori entzun ebenean, astotik bajatu, eta bertan feriatik hurbil egoen arbola bateri lotu eben astoa, geidxau neka ez zedin. Zaku bete pentsu be jarri eutsen aurrean bidean galdutako indarrak berreskuratzeko. Aita semeak feriara joan ziren merketariaren bila . Merketariagaz bueltatu zirenean, arbolapean pentsu zaku hutsa baino ez eben aurkitu.

Irakaspenak dio:

Guztien gustua egin gure bozu!

Inor ez duzu egingo zoriontsu.

Gillermo Tell

Ele zaharrak diñon moduan, Gillermo Tell, baleztari aparta zan, azkonak jaurtitzen eukan trebeziak egin eban ospetsu

Baina behin gobernadoreari, plazaren erdian kako baten puntan kapela jartzea bururatu jakon. Kapela horreri, berari, gobernadoreari alegia, zor jakon adeitasunez agurtzeko agindua eman eban. Tell holako kontu barik herrian sartu zanean, ez eban agindurik bete. Gobernadorearen guardiak orduan kapelari sor jakon errespetu adieraso eutson. Tellek hau jakitean zera erantzun eban, -- Errespetua? Nik neuk askatasunari dautsat errespetua!

Segidan atxilotu eta gobernadorearen aurrera eraman eben. Gobernadoreak, heriotza zigorrera kondenatu eban, baina hain tiratzaile ospetsua izanik aukera bat eman eutson. Ezer esan batik gobernadorearen guardiak Tellen semea harrapatu eta sagarra buru gainean ebala plazaren erdian jarri eben. Gero aitari bere burua heriotzatik salbatu gura baeban 50 m tako distantziatik semearen buru gaineko sagarrari tiro egiteko agindu eutson jauntxoak.

Tellek orduan, balezta hartu eta bi azkona eskuratu zituen. Lehenengo azkonagaz aparatu eutson erdi erdian semearen buru gaineko sagarrari. Gobernadoreak hau ikusitakoan zera itaundu eutson: ea zertarako behar eban bigarren askona batergaz nahiko baeban.

Tellek zera erantzun.-- Huts egin izan banu, bigarrena zeure bihotzerako zukeen?

Gobernadoreak hori entzundakoan barriro atxilotzeko agindua eman eban, Tellek alde egitea lortu eban ordea.

Baina, aurrerantzean,gobernadorea bizi zen bitartean ez ebala bakerik izango konturatuta, segada antolatu eta gobernadorea hil eban.

Une horretan zera esan ei eban.-- Lehenengo azkonagaz neure askatasuna lortu dot. Eta bigarrenagaz neure herriarena.

Esne saltzailea

Sarritan egiten eban moduan, esne saltzailea esnez beteriko pegarra burua ebala merkatura zihoan, Betiko bidean egiten eban bitartean txakur ametsetan murgilduta zioan.

Bai.-- zioen berekiko. -- Esne hau hain ona da zeren prezio onean salduko dot.

Saldu ostean, txitak erosiko dodaz.

Txitak, oilanda eta oilandak oilotzen direnean, zenbat gure arrautza edukiko dot merkatuan saltzeko.

Diru asko irabaziko dot eta diruokaz soineko dotorea erosiko dot.

Soineko barriagaz herriko jaietara joango naz.

Mutil guztiak neure atzetik ibiliko dira eta neskak inbiditan.

Seguru errotariaren semea etorriko dana, dantza eske.

Nik lehenegotan berba barik buruegaz ezetz esango dautsat. -- Hori esaten eban bitartean, buruagaz ezetz esateko keinua egin eban, pegarra burutik jausi jakon, ontzia apurtu eta esneak bidean zabaldu jakozan. Halantxe joan jakozan txakur ametsak lurpera.

Gargantua

Mahatserrian. Begoñako errepublika Bilbok jan aurretik, erraldoi bat biz ei zan. Hanka bat Mira floresen eta bestea Ollarganen jarrita, Boluetako antaparetan ura edaten ebana.

Iger-igerrian egoten zan, inguruetako ospakizunetan jan edanak egin eta etxera bueltatzen zanean.

Kontuak atara zelako egarriagaz etortzen zan ze, Ibaizabalek be, beran ur emari eta guzti, astebete behar izaten eban boluetako antapara eta ubideak betetzeko.

Jan da edan barritz, miserikordiako txarriak eta botxiko txikito zaliek baino gehidxau. Atara kontuak zenbat edango eban. Mahatserrikoek be Bakixora etorri behar izaten eben txakolinetan euren kupel eta barrikak bardintzeko. Jan barritz baztarrak Gargantua izena ez eutsen alperrik jarri.

Gargantuari jaten emotea hondamendia zan. Pasatzen zan leku guztietatik, goseak akabatzen eban familia. Eta zer jan aurkitzen ez eban lekuetan umeak bahitu eta eroaten ebazan, ondo gizendu ostean jateko. Bilbo eta inguruetako guraso guztiak izututa bizi ziren umiek ostondu ezinik.

Erraldoi tripazorroaren gehiegikeriakaz aspertuta Bilbotarrak plaza barrian batu ziren zer egin erabakitzeko. Asko eztabaidatu eben baina inori ez jakon ezer bururatzen. Halako baten, Etxaniz zeritzon Bilboko bonbero edo suhiltzaile batek zera esan eban:

.--Hauxe egingo dogu! Ibaizabal udxolakaz (uriola) bete bete datorrenean, Etxebarriko uharkak buztin ur lodiz beteko doguz. Atzera be, bidxamonagaz egarrituta datorrenean, boluetara datozen urak edaten hasten danean, presa askatu eta buztin artean itoko dogu.

Eta halantxe jazo zan, gaupasa eginda zetorren goiz baten, betiko lekuan ahuspez jarrita egarria itotzen egoala, uharka askatu eta basa, lupetz eta buztin ur artean harrapatu eben Gargantua. Uxolaren indarrak buztin bola erraldoia errekan behera Barakadoraino eroan eban. Barakaldoarrek barritz, harrapatu eta bertako labe garaietan egosi eben.

Egositako buztina apurtu ebanean, barruan aho zabalik ahuspez edozer jan eta edateko prest dagoen giza irudi erraldoia agertu zan . Lehenengotan jendeak atzera egin eban bilurtuta, bizirik emoten eban eta... Baina ez, kanpotik gogortuta egoen eta barrua hutsik.

Umeek laster kendu eben beldurra eta konfiantza hartu ahala beragaz olgetan hasi ziren. Erraldoi ume jalearen ahotik sartu ziren eta atzeko zulotik urteten ebela konturatu zirenean, jostailutzat hartu eben, holantxe, munduko txirristarik famatuena bihurtu zan. Sinesten ez badauztazue, joan Bilbora batez be jaietan, joan aste nagusian. Joan edonoiz, non edo han, geur be hantxe ikusiko dozue eta.

Berunezko soldadua

Behin etxeko mutikoari berunezko soldaduak oparitu eutsezan, danak ziren berdin berdinak, bat izan ezik. Berun falta gaitik edo ez eben guztiz bukatu eta hanka bat falta jakon. Baina gure gudaritxoari ez eutson askorik ardura, besteak bezain tente eta harro erakusten eban bere burua.

Alboan, beste opari batzuen artean, hanka baten gainean, neskatila egoan dantzari. Hara esan eban gudaritxoak.- Neskatxa eder hori ni bezala herrena da. Horixe da komeni zaidana. Eta une berean maitemindu zen.

Etxeko mutikoak olgeta bukatu ebanean, soldaduak berriro kutxan sartu zituenean, berunezko soldadu herrena baztertu eta gelako leiho gainean utzi eban. Halako batean zoritxarrak kutxako tapa jaso eta gudaritxoa leihotik kalera jausi zan. Espaloian hara eta hona zebilen euri zaparradak hasi zanean, hantxe aurkitu eben ume batzuk.

Hara berunezko soldadu bat.- esan eban batak- Egin dioezaiogun itsasontzi bat eta jar daigun nabigatzen.- esan eban besteak. Paperezko barkua egin eta ubideko korrontean jarri eben. Errekastoan behera zihoan. Halaxe egin zuen espaloi azpiko estoldak irentsi eban arte.

Ilunetan egin eban ondorengo bidea, aharik eta itsasontzia errekan murgildu zan arte. Paperezkoa zanlez laster desegin zan. Soldadua bertan urperatuta gelditu zan. Han egon zan triste eta errukarri, arrankaria agertu eta iruntsi eban arte. Arrankariaren urdailean bidaiatu eban, arrantzan zebilen batek harrapatu arte. Arrantzaleak arrandegian saldu eban sos batzuen truke. Bertan erosi eta etxera eroan eban neskameak. Afaritako arraina prestatzen dabiltzazela hara non agertzen dan berunezko gudaritxoa.

Mutikoak soldatu herrena ez eban gustuko antza, ze ikusi ebanerako hartu sutera jaurti eban. Umeek alde egin ebenean, hantxe lurrean botata ikusi eban berunezko soldatuak, horrenbeste maite eban neskatila dantzaria. Laster agertu zen neskamea eta gela aireztatzeko leihoa zabaldu eban, haize bolada sartu zan eta dantzari xarmanta airean eroan eban sutara, berunezko gudaritxoaren besoetara. Bertan musuen eta sugarren artea urtu eta bat egin eben biek. Biharamunean ordea, errautsak batzerakoan, erdi erdian ezkata distiratsu bat zeukan berunezko bihotza aurkitu eben.     

Nekazariaren semeak

Munduan beste asko legez, nekazariak bi seme zitxuen. Beti mutur joka ebizenak, astoa zelan txalmatu, egurrak nork moztu, artoa non erein, edozein txikikeria zan errietarako arrazoia. Aittek, horrenbeste harrokeriaz asper, asper eginda, semeen jokabidea arteztu behar ebala eta basora bidali ebazan egurretara. Han be izan zirian elorrioak, nork egurrik hoberenak eta zeinek karga handiena batu.

Etxera buelta zirenean aittek, egur azao ondo lotu eta oso osorik eskuetan hartzeko agindu eutsien. Gero, egur azao hori hartu eta guztiak batera apurtzen ahalegintzeko agin du eutsien. Mutilak ahalegindu ziren arren alferrik, ezin izan eben azaorik apurtu. Orduan egur sorta askatu eta egurrak banan banan apurtzeko agindu eutsien. Semeek agindua bete eta banan banan, egur guztiak erraz erraz txikitu ebezan.

Aittek orduan zera esan eutsien: - Semeak, hauxe da adiarazo gura dautsuedan irakasbidea. Orainarteko legez, banatuta eta alkarri mutur joka bazabiltzate, edonork gaindituko zaituzte. Ekarregaz barritz garaitezinak izango zarie

Hamelingo txilibitaria

Entzunda daukadanez, antzina, Hamelin zeritzon herrian bazter guztiak arratoiz bete ei ziren. Ez zegoen bazterrik patariok agertzen ez zirenik. Herritar guztiak haserre bizian udaletxearen aurrean elkartu ziren konponbide eske. Udal batzarrak zer egin jakin ez eta konponbidea aurkitzen zuenarentzat urrezko ehun txanpon eskaini ebazan.

Handik egun batzuetara agertu zen kanpotar bat agindutako sariaren truke arazoa berak konponduko ebala esanez. Herri osoa poztu zan eta baietz esan eutsien saria berea izango zala arratoiak desager araztea baebazan.

Orduan xakeletik txilibitua atara eta jotzen hasi zan, laster batu ziren arratoi guztiak bere inguruan, jotzen jarraitu eban, arratoi guztiek atzetik jarraitzen eutsen. Ibili eta ibili danak herritik atera eta errekan amildu eta bertan ito ebazan, Herri osoa poztu zan eta festa eder bat antolatu eben Hamelin izurritetik libratu zala ospatzeko.

Biharamunean, kanpotarra bukatutako lanaren saria kobratzera herriratu zanean, Txilibitua jotzeagatik garestiegi ordaintzen ebela eta ez eutsien esandakorik ordaindu gura izan. Txilibitariak haserre bizian alde egin eban.

Handik egun batzuetara agertu zan, atzera be herrian. Plazaren erdian jarri eta Txilibitua jotzen hasi zan, herritarrek barre eta isekak egin eutsiezan, baina astiro astiro herriko umeak Txilibitu jolearen inguruan batzen hasi ziren, laster ume guztiak batu ziren herriko plazan, orduan txilibitaria martxan jarri eta ume guztiak atzetik zituela herritik urten eban, aurrera eta aurrera egin eban ume guztiak atzetik ebazala, mendi aldera eraman zituen inork ezagutzen ez eban leku batera.

Iluntze aldera, gurasoak umeak falta zirela konturatu zirenean ama guztiak farola eskuetan hartuta seme alaben bila atera ziren. Herriko plaza argiontzi dun emakumez bete zan.

Umeak bitartean ardura handi barik txirulariak sartu zituen koban olgetan zebiltzan. Aharik eta gertatzen zenaz konturatu arte, orduan etxerako bidea hartu gura izan eben baina ezin, Halako baten, bila aritu zan ume batek irteera aurkitu eban, orduan banan atera eta Hamelin era bueltatu ziren guztiak onik, herri guztia poztu zan. Txilibitaria berriz ez zuen inork gehiago ikusi.                 

Gargantua Bilbotarra?

 Gargantua eta bere seme Pantagruelen istorioak entzutez baino ez dakizkit. Baina Bilboko Gargantua txikitatik ezagutzen dut eta haren ahotik sartu eta uzkitik irtenda nago. Lan eszeniko bat bat dela medio, Bilboko Gargantua protagonista duen ipuin labur bat idazteko eskatu didate. Egun pare bat egin ditut nondik heldu asmatu ezinik. Eta oso inspiratua agertzen ez naizen arren hauxe da otu jaten guztia.

Gargantua

Mahats-herrian ; bai mahatserrian esan dot. Begoñako errepublika Bilbok jan aurretik, erraldoi bat biz ei zan. Hanka bat Mira floresen eta bestea Ollarganen jarrita, Boluetako antaparetan ura edaten ebana. Iger-igerrian egoten zan, inguruetako ospakizunetan jan edanak egin eta etxera bueltatzen zanean.

Kontuak atara zelako egarriagaz etortzen zan ze, Ibaizabalek be beran ur emariekaz astebete behar izaten eban boluetako antapara eta ubideak betetzeko.

Jan da edan barritz, miserikordiako txarriak eta botxiko txikito zaliek baino gehidxau. Atara kontuak zenbat edango eban. Mahatserrikoek be Bakixora etorri behar izaten eben txakolinetan euren kupel eta barrikak bardintzeko. Jan barritz baztarrak Gargantua izena ez eutsen alperrik jarri.

Gargantuari jaten emotea hondamendia zan. Pasatzen zan leku guztietatik, goseak akabatzen eban familia. Eta zer jan aurkitzen ez eban lekuetan umeak bahitu eta eroaten ebazan, ondo gizendu ostean jateko. Bilbo eta inguruetako guraso guztiak izututa bizi ziren umiek ostondu ezinik.

Erraldoi tripazorroaren gehiegikeriakaz aspertuta Bilbotarrak plaza barrian batu ziren zer egin erabakitzeko. Asko eztabaidatu eben baina inori ez jakon ezer bururatzen. Halako baten, Etxaniz zeritzon Bilboko bonbero edo suhiltzaile batek zera esan eban:

.--Hauxe egingo dogu! Ibaizabal udxolakaz (uriola) bete bete datorrenean, Legizamoneko uharkan buztin ur lodiak beteko dogu. Atzera be, bidxamonak egarrituta datorrenean, boluetara datozen urak edaten hasten danean presa askatu eta buztin artean itoko dogu.

Eta halantxe jazo zan, gaupasa eginda zetorren goiz baten, betiko lekuan ahuspez jarrita egarria itotzen egoala, uharka askatu eta basa, lupetz eta buztin ur artean harrapatu eben Gargantua. Uxolaren indarrak buztin bola erraldoia errekan behera Barakadoraino eroan eban. Barakaldoarrek barritz, harrapatu eta bertako labe garaietan egosi eben.

Egositako buztina apurtu ebanean, barruan aho zabalik ahuspez edozer jan eta edateko prest

dagoen giza irudi erraldoia agertu zan . Lehenengotan jendeak atzera egin eban billurtuta, bizirik emoten eban eta... Baina ez, kanpotik gogortuta egoen eta barrua hutsik.

Umeek laster kendu eben beldurra eta konfiantza hartu ahala beragaz olgetan hasi ziren. Erraldoi ume jalearen ahotik sartu ziren eta atzeko zulotik urteten ebela konturatu zirenean, jostailutzat hartu eben, holantxe, munduko txirristarik famatuena bihurtu zan. 

Sinesten ez badauztazue, joan Bilbora batez be jaietan, joan aste nagusian. Joan edonoiz, non edo han, geur be hantxe ikusiko dozue eta

       IZARO

Kantauriko urek inguratzen dute Izaro, Uraibaiko itsasadarrak Oka errekaren urak ahoratzen dituen tokian. Matxitxako eta Ogoño Itsas muturren artean, batzuentzat Mundakako erreka dena, beste batzuentzat Gernikako erridxue da; dena dela hantxe da irtetera edo sartzera doanaren zelatari, laguntzeko jite onez dabilena eta arbuiatzeko makur datorrena.

Larruzko potin eta enbor bakarrez egindako bateletatik egungo motordun txalupetaraino, lagun eta etsaien joan etorri ugari ikusi ditu Izarok. Erromatarren Portuondotik Foruara zenbat “ratis” eta “scapha” igo eta bajatuko ziren, merkaturako gaiez beterik. Vikingoak ordea, Izarok ekaitzetik salbatu zituenak onean ala gaizto ibili ziren?




Izaro gotor lekua dela ez dago zalantzarik, batzuetan etsaiengandik babesteko, beste batzuetan galduari, arriskuan dagoenari laguntza eskaintzeko eta sarri, isolatzeko, gaixo kutsagarriak urruntzeko. Edo jaikoari gorputz eta arimak eskaintzeko. Horren ustea dute historialari batzuk, zera iradokitzen dutenean. - Aurretiaz inon jasoa geratu ez den arre, ermita bat edo agian gaixo kutsagarriak zaintzeko lazareto edo ospitalea zegoen Izaron.- Frogatuta dagoena ordea zera da: 1422 geroztik, frantziskotarren komentua lekutu zela bertan 1719rarte , hamarren bat fraide hartzen zituena. Halaxe iraun zuen, ekaitz eraso eta errege erregina kalamitate guztien gainetik; Enrrike IV. “Fernado el Catolico” “Isabel la Catolilica”, bakoitza beran aldetik jakina, badakizue “tanto monta monta tanto”. Azken hau berriz, Ixabel diot, Izaroko komentua bisitatzera eraman onen zuten, hara heldutakoan, egin behar zuen bidearen traza ikusi zuenean, ez zuela igoko esan omen zuen, ganorazko mailadia egiten ez zen bitartean, eta berak eman omago zuela dirua. Hara! Berak bai bai eman zuen, baina geure patrikatik. Eskailerok egin egin ziren, gaur egun ere ikusi daitezke hondakinak, Baina Ixabel ez zen sekula etorri.

Gertaerak aipatze hasita ordea, “Sir Francis Drakek” pirata edo kortsarioarena kontatzea komeni da; istorioak dionaren arabera, 1596ko urtarrilaren 28an Portobelon hil ondoren, handik zazpi hilabetetara, 1596ko irailean, hugonote aldra baten buruzagi agertu eta izaro eraso zuen.




Jakintsuen arabera, jazarleen benetako asmoa Bermeo erasotzea omen zen, baina Bermeotarrek, inguruko herrietara laguntza eske jo eta borrokarako gertu aurkitu zituzten. Arerioak, ez omen ziren erasoa jotzen ausartu, horregatik jipoitu omen zuten Izaroko komentua eta horregatik dantzatu zituzten biluzik fraideak. Baina bermeotarrak ez ziren lasaitu. Pirata, Kortsario, Hugonote edo dena delako enparaua, berrindartu ondoren herriaren kontra oldartuko zirela uste izan zuten. Historia formalak dioenez, Ugarteko Gontzalek gertatutakoaren berri izan zuenean, 400 gizon armatu bildu omen zituen uhartea erasotzeko. Ez ziren ordea, beste barik erasoa joten ausartzen, orduan, laztanak saltzetik bizi ziren emakumeetariko profesionalik profesionalarengana jo zuten laguntza eske. Halaxe joan zen iluntze aldera bakar bakarrik emakume xarmant hura izaroko uhartera, Ugarteko jauna egiten ausartzen ez zena egitera. Gaua festa batean igaro zen, jan, jo eta edan franko, afektibotasuna non nahi alokatuz. Biharamunean, gau amultsuaren ostean, alokatutako laztanez ase, erasotzaileak ez ziren ezertarako gauza, orduan ekin zion Ugarteko Gontzalek, uhartea berreskuratzeko lanari, baita lortu ere, etsaia aldentzea lortu zuten.


Ordutik hona omen dago Bermeon, bermeotarra denak dakien tokian, emagalduari egindako monumentua. Bermeora bazoaz galdetu eta esango dizute, izen eta guzti gainera. Ez dakidana ordea zera da, nik kontatutakoa edo aldaeraren bat kontatuko dizuten.


Fraide, hugonote, pirata, kortsario, errege eta jauntxoen interes eta lege estuen gainetik, gertatzen dira gauzak munduan, handikien kalapitak baino gusturago entzuten dira bestelakoen kontu arruntak.


Otoitz, gurtza, seineru eta talaiari lanetan joaten zitzaien debora Izarokoei, arrantzaleen mesedetan eta kaioen kalterako, uharte mortu hartan mundutik legoa erdira, ur gaziz inguraturik. Hamarren bat zirela esan dut, baina berdin izan zitezkeen fraidearen dozena. Eta guztien artean, etxe oneko fraidegai gaztea, ama jainkojale baten gogoz eta jauntxo lizun baten utzikeriaz jainkoaren mesedetan ostrazismora kondenatua, ezkongetza hitza emanagatik eme sundak aztoratzen duena.

Ez dakit nola ez non ezagutu zuen, bat batean elkar gustatu ziren edo luzaz aritu behar izan zuten, xarma jolasetan, baina hagitz konplikatua izan zelakoan nago. Baina bihotzeko kontuetan nork aurki lezake muga? Hori bai munduaren begietatik kanpo jostatzera kondenatuak zeuden, eta munduaren begietatik kanpo omen dabiltza gauekoak, horregatik hautatu zuten amodio jostetan aritzeko Gauekoren erresuma.




Neskatoa nongotarra zen, istorioa kontatzen duenaren pribilegioa da, Ibarrangelukoa, Antzorakoa, Elantxobekoa, Berneo, Mundakarra edo Abiñakoa izan daiteke. Nik neuk, Lamiaranen bizi zela diot Hondartza auzoan Ugarrarri gainean. Gainalde hartatik aurrez aurre ikusten da Izaro eta alde batetik bestera itsasadarraren bokalea. Ezaugarri hortaz baliatzen ziren maitaleak eta kontatzen dutenez, gauaren estalpeaz baliaturik, neskatilak gauero jartzen zuen kriseilua etxeko leiho jakin abatean, Fraide gazteak hura ikustean, bidea libre zuela jakin zezan eta zein zen gau mutuan igerian egin behar zuen nora bidea. Horrela elkartzen ziren, aukera zuten guztietan, neskak argia jarri, fraideak uretra salto egin eta igerian igarotzen zuen legoa erdiko distantzia argiak markatutako norabidetik. Gaua bere maitearekin pasa ondoren, bueltako bidea egiten zuen gainontzeko fraideak esnatu aurretik.



Isilpeko gau amultsuak ugaritu zirten heinean, ugaritu ziren deskuiduak eta deskubrituak izateko aukerak. Halaxe izan zuen neskatilaren ahizpa nagusiak erromantzearen berri. Ez zitzaion bat ere gustatu kontua, batez ere ahizpa txikiaren amorantea, fraidea, etxe oneko aiton-seme izendatu baten semea zela jakin zuenean. Ezaugarri guztiak zituen, Gaztea, ederra, aberatsa. .-Ah zelako pagotxa mostratxa harena!- zioen, bekaizkeriak loa galarazten zion. Zelatan ematen zuen gaua, halaxe jakin zuen leihoan jartzen zuen kriseiluaren, itsas argien gisara gidatzen zuela gaztea, etxepeko hondartza aurki zezan, arriskutik salbu itsas harkaitz artean gal ez zedin.


Hastapeneko bisitaldiak, epe luzeetan tartekatzen ziren arren, dagoeneko sarriago gertatzen ziren, gau erdia uretra salto eta igerian egiten zuen, Izarotik Lamiarago hondartzatxorainoko bidaia, ordu erdi inguru ematen zituen zeharkaldi bakoitzeko markatutako norabidetik desbideratu gabe, Harkaitzetan bortizki apurtzen diren olatuetatik onik.


Bisitak sarriago gertatzen hasi zirenean, piztu zen susmoaren txinparta eta bekaizkeriak barrena jan ahala, sendotu zen zaharrenaren azpi jokoa. Jelosia aholkulari eskasa da, sakon hartua zuen ahizpa nagusiaren bihotza ez zuen inondik inora gaztearen suerte,- ez zen bidezko nagusienari zegokion lehenengo ezkontzea- pentsatzen zuen. Beraz, gizatasuna eta jainkoaren legeen kontrako lizunkeriak bukatu beha zuten. Horregatik, olatuek bekaldeko harkaitzetan sendo jotzen zuten gau batean, Itsas argiarena egiten zuen kriseiluak fraidearen bisita iragarri zion. Egiten zuen eguraldiari adituz eta behealdeko olatuen burrunbak entzuna da, kriseilua leihoan ikusi zuenean, gehiago areagotu zitzaion erasotzeko gogoa, ez bait zen normala itsaso zatar hartan sano dagoen inor igerian aritzea. Gau hartan ahizpa txikiaren eta etxekoengandik ezkutuan Kriseilua lekuz aldatu zuen. Gazteak, konfiantza osoz egin zuen uretara salto, besakada luzeekin ari zen igerian, heltzeko gogo nabariaz ..... Baina, konturatu gabe, argiaren kokapen berriak norabidea aldatu zion gazteari eta betiko lekura barik harkaitzen kontra eraman zuen. Eguraldi eta itsaso zakarrak akabatu zuen fraidea.




Halaxe galdu omen zen etxe oneko fraide gai gaztea eta ez omen zuten bere gorpurik inoiz aurkitu. Handik lasterrera neskatila urira bidali zuten gurasoek, handiki batzuen etxean zerbitzari lanetara. Urtebeteren buruan ordea, neskatila ere aldendu eta desagertu egin zen. Nora ordea?

Batzuk diote elkarrekin egin zutela ihes, beste batzuk bere buruaz beste egin zuela. Bada komenturen batean ikusi dutela dionik eta ez da falta zirrien baloreak saltzen dituela dionik. Baina istorioa bukatzera doan legez, garrantzitsuena nire aburuz, dagoen edo dauden lekuan daudela zoriontsu izatea. Neuk eperrak jan ditzadan.

Doro Zobaran

Gantzua eta balbea (hilak piztu)

Basajauna eta etorkinen liskarrak.

Jakina da jende txikien aldrak, esku ahaldunon parajeotara agertu zirenetik, ostenduta bizi garela basokook, Jentil zaharraren profeziari jarraituz harpeetan. Ikusi ordea, dena dakusagu, batez ere liskarrak, fedea eta justiziaren izena aitzakiatzat hartuta, boterea eta jabetzaren gosez eragindako errietak. Ezagunena, bi mila urteotan “Al-lāh  eta Yahweh” eragin dutena., gaur egun ere, itsura aldaketa batzuk direla bide, bizirik dirauena.

Asko ikusitakoa naiz, halaxe, neure begiz izan dut belaunaldiz belaunaldi ludi zati honetatik jasotako kalapita odoltsuen berri. Kontatzera noana beterrietako lautadetan gertatu zen duela bost edo seiehun urte.

Gantzugailua eta Gantzutzailea

Behin Zaukulanda deritzon parajean, kristauek eta mairuen artean gudu odoltsua izan zen, kristauek lautada guztia utzi zuten musulmanen gorpu eta gorpuzkinez josita. Baina hara non, biharamunean hildako guztiak berpiztu eta zutik zeuden berriro, borrokarako prest. Horrelaxe gertatzen zen aurrez aurre jarduten zuten bakoitzean. Azken gudaldiaren ostean berriz, gazte adoretsu edo agian zoro batek bere burua eskaini zuen arazoa konpontzeko, halaxe hitz egin zuen.

-Gizonak, zuek lo zareten bitartean, neuk zelatatuko dut Zaukulanda eta berpiztu ahala akabatuko ditut guztiak. Ikusiko duzue nola bihar ez dagoen bat ere zutik.

Halaxe egin zuen, intsusa hostotsu eta mardul baten abar artea hautatu zuen ezkutalekutzat, hantxe eseri zen zelatan. Gauerdian, jainko bakar zaleek izaki gaizto guztiak agertzen direla esaten duten sasoian, atso igar ilezuri bat agertu zen gauaren erdian. Atsoak eskuartean buztinezko lapikotzarra zeraman, astiro zihoan, adinak eta lapikoaren astuntasunak oinak narraz ibiltzera behartzen bai zuen. 

Gazteak arretaz jarraitu zuen andrearen ibilbidea, halaxe ikusi zuen hildako gerlari mairuaren alboan makurtzen. Ezin izan zuen ordea zertan zebilen ikusi, gaua bereziki iluna ez zen arren, distantzian ezin zitekeen atsoaren beharlekurik aditu. Halako baten akuilu-gainaz ziztatu izan balute legez jarri zen zutik soldatua. Mutila zur eta lur zegoen, ikusitakoa sinetsi ezinik, une batez ezin izan zuen bere burua suspertu, harik eta atsoak bigarrena gerlaria berpiztu zuen arte. 

Orduantxe konturatu zen zerk ekarri zuen eremu sorgindu hartara. Ezpata bere zorrotik atera eta gorde galduan, mendeku gosez, hirukotearengana heldu eta ia zer zen ez nondik zetorren kontua ohartzeko astirik gabe akabatu zituen hirurak. Batari sama ebaki, besteari sabela alderik aldera zabaldu eta atsoari bihotza sastatu zion, gero ondo hilak zirela ziurtatzeko buruak moztea erabaki zuen, lehen soldatuaren zartada batez moztu zuen, bigarrenaren lepoa mardulagoa ze antza, hiru behar izan zituen eta. Atso iharrarengana heldu zenean, ezpata altxa orduko eskuartean zuen lapikoan erreparatu zuen, estalkia kenduta zeukan eta barruan ukendu koipetsu bat ikus zitekeen. Atsoaren eskuak gantzu hark koipetzen zituen, garbi zegoen beraz eskuartean erabili zuela, zertarako ordea?

Bi mairuen gorpuak miatu zituen, aztarnak ikus zitekeen zaurietan baltsamoaren lorratzak nabaritzen ziren. Lapikoko ore koipetsuak zer ikusia zuela garbi zegoen.- Nola ordea, igurzte hutsak berpizten ote ditu gorpuak.- pentsatu zuen berekiko. Zalantza uxatzeko froga egitea beste modurik ez zegoen. Tentuz, bi atzamar sartu zituen gantzuan eta segidan atsoaren zauria igurtzi zuen, tertzio horretan zabaldu zituen atsoak begiak, mutila andrea bizi berritu zela ohartu zenean, izututa edo, ezpatari eutsi eta emakumea berriz hiltzeko bidea hartu zuen, akabatzera zihoan unean. Andrea mutilari zuzendu eta zera eskatu zion.- Ez nazazu hil arren. Bizirik uzten banauzu ez zara damutuko, gantzugailuaren nondik norakoak azalduko dizkizut eta ahaltsua izango zara. Mutilak, izuaren izuz ez zuen ezer aditu eta ez zion jaramonik egin, sastada bigaz erail zuen atsoa atzera.

Kanpalekura heldu zenean, egindako balentria kontatu zien gudari lagunei beldur kontuak saihestuz, baina, ez zion inork sinetsi. Ahalegindu zen arren alferrik, beraz, frogatzeko modu bakarra euren begiz ikustea zen, norbait hil eta berpiztea. Nor ordea, nor izan zitekeen, berpiztearen hitzaz bere bizia inon eskuetan uzteko prest zegoen txepela? Inor ez! Borondatez behintzat, beraz, erakustaldia bere buruarekin egin beharko zuen. Bera hiltzeko eskatu zien lagunei eta gero sorginaren baltsamoaz igurzteko, horrela frogatuko zuela esandakoa. 

Lagunek ezetz ia burutik eginda zegoen erantzuten zioten. Mutila ordea ekin eta ekin jarraitzen zuen. Behin eta berriz erregutu arren ordea, alperrik. Hiltzeko eskatu eta ukenduak berpiztuko zuela aldarrikatu arren, ez zuen inor konbentzitu, beraz frogatuko bazuen, bere buruaz beste egitea beste erremediorik ez zitzaion gelditzen. Guztien aurrean inori erreakzionatzeko astirik eman gabe, sabela batetik bestera ebaki zuen. Odol putzu eta tripa esteen erdian izan zuen askena. Bat-patean mututu ziren barre trufa eta isekak. Kide guztiek zurt eginda ikusi zuten nola hartzen zuen azken arnasa. Zalantza handiak izan ziren, nork eskua gantzutan sartu eta igurtziko zion zauria, azkenean, lihozko ehun zati bat hartu, ukendutan sartu eta igurtzi zioten ebakidura, bat-patean zutitu zen gaztea, lehen bezain osasuntsu eta adoretsu. Hori ikusitakoan, gudaroste buruak Zaukulandara joan eta bezperan hildako gudari kristau guztiak berpizteko agindua zuen, halaxe egin zuten, mairuen gorpuak bertan behera utzita eta kristauak onik bueltatu ziren kanpalekura.

Ahalmena eskuetan, borrokek lehen baino krudelago jarraitu zuten, behin eta berriz, aurrez aurre Erregea eta Emirra. Ukenduaren magiak iraun zuen bitartean garaipen handiak izan zituzten kristauek. Azken batailan ordea Erregeren anaiak bizia galdu zuen eta gorpua berpiztera hurbildu zirenean ohartu ziren baltsamo txistil bat baino ez zela gelditzen, batentzako osta osta, erabileraren ondorioz, lapikoko gantzugailua ohartu gabe ahitu bai zen. Dagoeneko ez zen batentzat baino eta bera eskas. Orduan gogoratu zituen gerlari gazteak atsoaren hitzak, eta nola akabatu zuen izuak itsututa. Oraingoan ere, ondorioetan asko pentsa gabe, ukenduaren azken apurra hartu eta erregearen anaia bertan behera utzita, zaldia lau-hankan joan zen Zaukulandaraino, atsoa berriro bizitzara ekartzeko asmoz, koipe mirakulutsua egiten irakats ziezaion. Bizia kendu zion lekura heldu zenean, ez zuen gorpurik aurkitu. Bazter guztiak miatu zituen baina alferrik ezin izan zuen belagilearen hilotzik bistaratu. Hara eta hona zebilela, zelatan egondako gauean ostendu zuen intsusarengana hurbildu zen, haren azpian, begien bistatik kanpo, lurra eragin da nabaritzen zen eta lur pilaren gainean zinginarri bat. Zinginarria lepotik eskegi eta eskuekin aztarrika hasi zen. Hantxe aurkitu zuen atso belagilea. Usteltzen hasitako gorpuari kiratsa zerion arren lurpetik atera eta ukenduaren azken apurrez igurtzi zizkion zauriak. Ezin izan zituen ordea zauri orbain eta haragi bako ustel unea guztiak igurtzi ahal izan, ezta pare bat! Hain zen gutxi gelditzen zena.

Atsoa berpiztu zen ordea, itsura beldurgarriz, haragi erdiak dingilizka eta begi zuloak hutsik, baina zutik. Mutilari hurbildu zitzaion, idunetik eskegita zuen zinginarriaren eske, baina alferrik mutilak ez zion beste barik eman gura izan, ukenduaren sekretuaren truke emango ziola erantzun zion. Atsoak ezetz berandu zela dagoeneko eta ezinezkoa zela, besoa luzatu eta mutikoa samatik heltzen ahalegintzen zenaz batera, ezpata jaso zuen mutilak atsoa hirugarrena aldiz hiltzekotan. Ezpataz jo zuen arren ordea, besoa moztea besterik ez zuen lortu. Dagoeneko mendeku gosez ari zen arima erratu bihurtuta zegoen. Gudari gaztea, ezpata kolpeak alperrekoak zirela konturatu zenean, zinginarriari heldu eta eskumako eskuz estutu zuen belagilearen aurrean..- Zinginarri horri eskumako eskuaz heltzeak salbatu zaitu.- Oihukatu zuen atsoak .- Ezkerrarekin heldu bazenio .... ez zinateke orain hemen izango.

Kanpalekura itzuli zenean, gudalburua zuen zain, sorgina eta ukendua non ziren galdetu zion modu zakarrean, gazteak guztiaren berri eman zion, Nagusiak orduan mutila preso hartzeko agindu zuen, erregeren anaia hiltzea leporatuz. Biharamunean igo zuten urkamendira, atabalen erredoble artean igo zituen eskailerak, eskuak lotuta eta burua estalita. Ezkerreko eskuan zinginarria zeraman atzamar artean ezkutatuta. Soka sama bueltan jarri zion borreroak, atabalariek erredoblea eten zutenean kendu zion oinpetik euskarria eta gaztearen soina, astun erortzera zihoan unean estutu zuen esku ezkerrez zinginarria eta une berean desagertu zen mundu guztiaren bistatik. Ordutik hona omen dabil hara eta hona arima herratuen gisa alderraia, sasoian sasoiko gizakiari, zekenkeriaren eta handi nahitasunen ondorio kaltegarriez ohartzen mundua.

R.M. Azkuek, “Euskaleŕiaren jakintza”

Aramaioko N.Ajuria de Olaetaren ahotik batutakoaren egokitzapena.

Doro